Niektóre narratywistyczne interpretacje dzieł muzyki absolutnej — jak te, których autorami są Jenefer Robinson lub Edward T. Cone — charakteryzuje tendencja do dostrzegania w muzyce twierdzeń głoszonych przez wirtualną postać. Taka postać, zwana muzyczną personą, zdaje się posiadać zdolność do wzbudzania zainteresowania odbiorcy tak, jak czynią to postaci dzieła literackiego. Wytłumaczeniem tego, że utwór muzyczny jest wyjątkowo poruszający staje się to, że opisuje on psychologiczny dramat muzycznej persony. W tym artykule koncentruję się na kontrowersyjnej koncepcji muzycznej persony, którą zaproponowała Jenefer Robinson w swojej słynnej książce Deeper than Reason.

SŁOWA KLUCZOWE: muzyka absolutna, persona, narracja

Artykuł opisuje kantatę Preise, Jerusalem, den Herrn Friedricha Christiana Mohrheima, kapelmistrza kościoła Mariackiego w Gdańsku w latach 1764–1780, i stawia pytanie o jej przynależność do grupy kompozycji okolicznościowych (per occasionem) i kompozycji związanych z rokiem liturgicznym (de tempore). Z adnotacji w rękopisie kantaty, przechowywanym w Polskiej Akademii Nauk Bibliotece Gdańskiej pod sygnaturą Ms Joh. 60, wynika, iż dzieło powstało w roku 1762. Libretto wyszło spod pióra hamburskiego rajcy Bartholda Heinricha Brockesa i zostało opublikowane w ostatecznej wersji w 1724 roku w pierwszym tomie jego Irdischenes Vergnügen in Gott… (wyd. 2). Wiersz ów, uświetniający nowy rok 1717, został ponownie wydany 17 lat później w dziele Harmonische Himmels=Lust im Irdischen… Tym razem Brockes poprzedził libretto noworocznym fragmentem z Fasti Owidiusza i dodał informację, iż muzyka do wiersza została skomponowana przez Georga Philippa Telemanna. Z czytań, które wówczas prezentowano w kościele luterańskim w czasie nabożeństwa noworocznego jedynie fragment Ewangelii o obrzezaniu i nadaniu imienia Jezusowi (Łk 2,21) znalazł swoje odbicie w tekście kompozycji, zresztą tylko aluzyjnie: w wysławianiu Boga i Jego imienia za wszelkie dobrodziejstwa w minionym roku. Dramatyczne wydarzenia, których opis zawiera się w tekście kantaty na nowy rok 1717, zdają się dotyczyć tragedii wielkiej wojny północnej, rozgrywającej się w czasach Brockesa. Gdański kapelmistrz, wykorzystując tekst sprzed ponad 40 lat, osadził go w innym kontekście, a mianowicie sobie współczesnych wydarzeń wojny siedmioletniej, tak szeroko komentowanych wówczas w Gdańsku. Owa aktualność opisywanych wydarzeń z życia społeczności (świętowanie początku roku kalendarzowego i nawiązanie do rozgrywającej się wtedy wojny siedmioletniej), uwzględniona w kompozycji przeznaczonej na uroczystość wynikającą z kalendarza liturgicznego, pozwala zaryzykować stwierdzenie, iż mamy tutaj do czynienia z wyjątkową hybrydą: kantaty per occasionem i kantaty de tempore.

SŁOWA KLUCZOWE: kantata, Mohrheim, Gdańsk, Brockes

Termin algorytm oznacza z góry określony zbiór reguł służących rozwiązaniu problemu w skończonej liczbie kroków. Algorytmy w muzyce są używane do różnych celów, włączając syntezę dźwięku i komponowanie, czyli ilekroć widzi się korzyści z zastosowania serii reguł lub instrukcji. Paweł Szymański ma w swoim dorobku szereg utworów inspirowanych algorytmami. Jednym z nich jest Singletrack (pol. jednogłos) na fortepian solo. Na podstawie analizy autorka ustaliła, że kompozycja musiała powstać z następującego algorytmu:

1. Utwórz cztery motywy o liczbie dźwięków: 7, 9, 11, 13, których początki i zakończenia są — o ile to możliwe — tożsame.

2. Zbuduj konstrukcję jednogłosową pobierając kolejno po jednym dźwięku z motywów od najkrótszego do najdłuższego. Kiedy dźwięki któregoś z motywów się wyczerpią, zacznij pobierać je znowu od początku motywu.

3. Nie zmieniaj rejestru ustalonych na początku dźwięków.

4. Zwracaj uwagę na to, aby konstrukcja była możliwa do wykonania przez pianistę.

5. Kontynuuj tworzenie jednogłosu do pożądanych rozmiarów. 

Powyższy algorytm dał w efekcie strukturę wyjściową, którą Szymański poddał następnie licznym przekształceniom podyktowanym głównie estetyką oraz uzupełnił wstępem i zakończeniem. Omówienie tej tak odmiennej od punktu wyjścia struktury powierzchniowej, która najdobitniej świadczy o mistrzostwie Pawła Szymańskiego, zostawiam na inną okazję.

SŁOWA KLUCZOWE: algorytm, jednogłos, kompozycja algorytmiczna, struktura

Przedmiotem artykułu jest prezentacja najnowszych badań nad słuchem absolutnym powstałych w ostatnim dziesięcioleciu. Autorka omawia: rezultaty badań nad genezą słuchu absolutnego, związki słuchu absolutnego z umiejętnościami muzycznymi, zależność słuchu absolutnego od stosowanych metod kształcenia słuchu, podwaliny anatomiczno-neuronalne tej zdolności oraz wpływ słuchu absolutnego na inne zdolności poznawcze. W konkluzji stwierdza, że przyczyną powstawania zdolności do absolutnego słyszenia są predyspozycje wrodzone (genetyczne lub stymulowane w okresie prenatalnym), których przejawem jest obserwowana od 31. tygodnia ciąży asymetria między lewym i prawym planum temporale oraz wczesna praktyka muzyczna połączona z absolutną metodą kształcenia słuchu muzycznego. Korzystny wpływ na rozwój słuchu absolutnego wywiera używanie języków tonalnych. Udowodniono, że zdolność do absolutnego słyszenia koreluje z biegłością wykonywania zadań muzycznych. Osoby słyszące absolutnie mają lepiej zorganizowane sieci obwodowe mózgu, większą ilość substancji szarej, większą grubość warstwy korowej, bardziej rozległe sieci neuronowe, wykazują lepszą łączność materii białej, lepszą łączność (hyperconnectivity) w niektórych obszarach mózgu, zwiększoną łączność „małych sieci” (Network), zwiększoną pojemność pamięci. Zdolność do słyszenia absolutnego jest unikalnym w populacji zjawiskiem wzmocnienia percepcyjnego, które służy badaniu plastyczności mózgu.

SŁOWA KLUCZOWE: edukacja muzyczna, kształcenie słuchu, słuch absolutny, zdolności poznawcze

Tytułowym bohaterem dramatu Koniec Mesjasza Andrzeja Żuławskiego (1911) jest historyczna postać tureckiego Żyda Sabbataja Cwi (1626–1676) — mesjasza apostaty. W swojej sztuce, zawierającej wiele wątków polskich, Żuławski wyeksponował ideę mesjanizmu żydowskiego w sensie mistycznym i narodowym, a jego reprezentacja Orientu islamskiego ma pesymistyczny i eskapistyczny wymiar. Tadeusz Z. Kassern we własnej adaptacji młodopolskiego dramatu w operze lirycznej The Anointed (1949–51) usunął wszystkie polskie motywy, a dodał partię Muezina imitującego adhan — muzułmańskie wezwanie do modlitwy. Głos Muezina ma kluczowe znaczenie dla muzycznego orientalizmu opery. Mimo że został muzycznie przedstawiony ze względnie obiektywną etnograficzną dokładnością, tworzy jedynie egzotyczny background dla akcji opery, oddając jej couleur locale. Kompozytor wprowadził go do scen z udziałem wyłącznie postaci żydowskich i to kluczowych dla fabuły opery (Sabbataja i Miriam), wzmacniając relację opozycji dwóch światów (inside–outside) lub przeciwstawienia postaci żydowskich wyobcowanemu (egzotycznemu) Muezinowi. Opera The Anointed jest emblematycznym przykładem hybrydycznej referencyjności Kassernowskiego orientalizmu muzycznego.

SŁOWA KLUCZOWE: Tadeusz Z. Kassern, The Anointed, opera, Andrzej Żuławski, Koniec Mesjasza, orientalizm

Artykuł zawiera analizę koncertu psalmowego Ach Herr, strafe mich nicht in deinem Zorn Johanna Valentina Medera w aspekcie retoryczno-muzycznym. Proces badawczy obejmował analizę i interpretację znaczeń przekazanych w Psalmie 6., stanowiącym podstawę opracowania muzycznego koncertu, następnie dyspozycję tekstu w utworze (przede wszystkim określenie liczby powtórzeń wersów, zwrotów i pojedynczych słów i ich interpretację w kontekście symboliki liczbowej) oraz określenie relacji tekst–muzyka pod kątem wykorzystanych przez kompozytora środków muzycznych z uwzględnieniem retoryki muzycznej (dobór tonacji, figur retoryczno-muzycznych i innych rozwiązań muzycznych, służących wydobyciu znaczeń i ekspresji tekstu literackiego oraz przekazanie słuchaczom określonego przesłania). Rezultatem tak przeprowadzonej analizy jest stwierdzenie, że określenie Medera mianem musicus poeticus jest w pełni uzasadnione.

SŁOWA KLUCZOWE: Johann Valentin Meder, retoryka muzyczna, barok, Gdańsk, Psalm 6.

Wiele utworów klawesynowych Frobergera powstało z inspiracji pozamuzycznych. Kompozycje te można podzielić na dwie grupy: dedykowane konkretnym osobom i programowe, będące opisem różnego rodzaju zdarzeń z udziałem Frobergera. Do drugiej grupy należy Allemande faite en passant le Rhin dans une barque en grand peril, stanowiące część pierwszą Suity e-moll. Inspiracją do skomponowania utworu była podróż Renem, w czasie której Froberger był świadkiem dramatycznych wydarzeń, które następnie przedstawił za pomocą muzyki. Celem artykułu jest próba analizy i interpretacji rozwiązań kompozytorskich, służących odzwierciedleniu w muzyce treści pozamuzycznych, a głównym narzędziem badawczym jest analiza retoryczno-muzyczna. Allemande… zachowało się do naszych czasów w trzech źródłach rękopiśmiennych: Ms. Bulyowsky, Ms. Tappert oraz Ms. SA 4450, w którym utwór podzielony został na 26 wyraźnie wyodrębnionych odcinków, odpowiadających 26 wydarzeniom podczas podróży Renem. Każde z wydarzeń zostało opisane zarówno w komentarzu słownym, jak i wydzielone w treści muzycznej. Ten wyjątkowy zapis jest bezcenny dla analizowanego dzieła, ponadto daje również wskazówki do interpretacji innych programowych kompozycji Frobergera, będąc świadectwem świadomego użycia rozwiązań kompozytorskich, które służyć mają obrazowaniu treści pozamuzycznych.

SŁOWA KLUCZOWE: Froberger, utwory klawesynowe, inspiracje pozamuzyczne, retoryka muzyczna